Nashr etikasi
Kirish
1.1. Retsenziyalanadigan jurnallarda materiallarni nashr etish nafaqat ilmiy muloqotning oddiy vositasi bo‘lib, balki tegishli bilim sohasi rivojlanishiga ham katta hissa qo‘shadi. Shuning uchun, nashr qilish jarayonida ishtirok etuvchi barcha tomonlar uchun axloqiy xulq-atvor standartlarini belgilash muhimdir, ya’ni: Mualliflar, Jurnal Muharrirlari, Retsenzentlar, Nashriyot va O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali uchun ilmiy hamjamiyat.
1.2. Jurnalning tahrir siyosati O‘zbekiston ilmiy nashrlarining an’anaviy axloqiy tamoyillariga asoslanadi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan Ilmiy Nashrlar Axloqiy Kodeksini qo‘llab-quvvatlaydi va tahririyat va nashriyotchilar ishiga tegishli axloqiy me’yorlar asosida tuzilgan. Ular Jurnal Muharrirlari uchun Xulq-atvor Kodeksi va Eng Yaxshi Amaliyot Qo‘llanmasida hamda Nashriyotlar uchun Xulq-atvor Kodeksida, Nashr Etika Qo‘mitasi (COPE) tomonidan ishlab chiqilgan kodekslarda mustahkamlangan.
1.3. Nashriyot ilmiy materiallar ustidan qat’iy nazorat olib borishni o‘z zimmasiga oladi. Jurnalning dasturlari ilmiy fikr va tadqiqotlarning rivojlanishi haqida xolis “hisobot” beradi. Tahririyat ushbu “hisobotlar”ning to‘g‘ri taqdim etilishi, ayniqsa, ushbu hujjatda bayon etilgan nashr etika jihatlari nuqtai nazaridan mas’uliyatini anglaydi.
Muharrirlarning majburiyatlari
2.1. Nashr qilish qarori
O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali muharriri nashr qilish uchun qabul qilinadigan materiallarni mustaqil ravishda shaxsan o‘zi hal qiladi, ilmiy hamjamiyatning fikrini hisobga olgan holda. Nashr qilish qarori har doim ko‘rib chiqilayotgan ishning to‘g‘riligi va uning ilmiy hamjamiyat uchun ahamiyatiga asoslanadi. Muharrir o‘z ishida O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali tahririyati siyosatiga asoslanadi va hozirgi qonuniy talablarni, jumladan, mualliflik huquqi, qonuniylik va plagiat masalalarini inobatga oladi. Muharrir nashr qilish qarorini qabul qilishda boshqa muharrirlar va retsenzentlar (yoki ilmiy hamjamiyat vakillari) bilan maslahatlashishi mumkin.
2.2. Adolat
Muharrir qo‘lyozmalarni faqat intellektual mazmuni asosida baholashi kerak, mualliflarning irqi, jinsi, jinsiy orientatsiyasi, diniy e’tiqodi, etnik kelib chiqishi, fuqaroligi yoki siyosiy qarashlaridan qat’i nazar.
2.3. Maxfiylik
O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali muharriri va tahririyati muallif, retsenzentlar, potentsial retsenzentlar, boshqa tahririy maslahatchilar va nashriyotdan tashqari uchinchi shaxslarga qo‘lyozma haqida hech qanday ma’lumotni oshkor qilmasligi kerak.
2.4. Ma’lumotlarni oshkor qilish va manfaatlar to‘qnashuvi
2.4.1. Ko‘rib chiqish uchun taqdim etilgan qo‘lyozmalarda oshkor qilingan nashr qilinmagan ma’lumotlar, muallifning yozma roziligisiz muharrirning o‘z tadqiqotlarida ishlatilmasligi kerak. Retsenziya jarayonida olingan ma’lumotlar yoki g‘oyalar maxfiy saqlanishi va shaxsiy foyda olish uchun ishlatilmasligi kerak.
2.4.2. Muharrirlar qo‘lyozmalarni ko‘rib chiqishda raqobat, hamkorlik yoki boshqa aloqalar tufayli mualliflar yoki qo‘lyozma bilan bog‘liq tashkilotlar bilan yuzaga kelgan manfaatlar to‘qnashuvi holatida o‘zlarini chetlatishlari kerak (masalan: mualliflar bilan aloqadorlik sababli retsenziyani o‘z zimmasiga olmasdan, boshqa muharrir bilan hamkorlik qilish yoki qaror qabul qilishni so‘rash).
2.5. Nashr ustidan nazorat
2.5.1. Muharrir nashr qilingan maqoladagi bayonotlar yoki xulosalar noto‘g‘ri ekanligini isbotlaydigan dalillarni topsa, bu haqida nashriyotni (yoki tegishli ilmiy hamjamiyatni) xabardor qilishi va xatolarni tuzatish, chiqarish, xavotirni ifodalash yoki boshqa tegishli bayonotlarni chop etishda yordam ko‘rsatishi kerak.
2.5.2. Jurnal, agar axloqiy qoidabuzarliklar, jumladan plagiat yoki ma’lumotlarni soxtalashtirish aniqlansa, maqolalarni qaytarib olish huquqiga ega. Qaytarib olingan maqolalar jurnal tomonidan sabablari izohlangan holda tegishli bildirishlar bilan birga chop etiladi.
2.6. Tadqiqotlar doirasida ishtirok etish va hamkorlik
2.6.1. Muharrir nashriyot (yoki ilmiy hamjamiyat) bilan hamkorlikda qo‘lyozmalar yoki nashr qilingan materiallar bo‘yicha axloqiy e’tirozlar yuzaga kelganda tegishli choralarni ko‘radi.
2.6.2. Jurnal plagiat yoki ma’lumotlarni soxtalashtirish kabi nopok amaliyotlarga qarshi qat’iy choralar ko‘radi. Bunday qoidabuzarliklar tahririyat darajasida ko‘rib chiqiladi va zarur bo‘lsa, tashqi ekspertlar jalb qilinadi.
Retsenzentlarning majburiyatlari
3.1. Tahririy qarorlarga ta’siri
Retsenziya muharrirga nashr qilish qarorini qabul qilishda yordam beradi va mualliflar bilan hamkorlik orqali ularning ish sifatini yaxshilashga yordam beradi. Retsenziya ilmiy usulning markazida joylashgan rasmiy ilmiy muloqotning zaruriy qismidir. Nashriyot nashrlarga hissa qo‘shmoqchi bo‘lgan barcha olimlar o‘z retsenziya majburiyatlarini adolatli bajarishlari kerak, degan fikrni qo‘llab-quvvatlaydi.
3.2. O‘z vaqtida bajarilish
Tanlangan har qanday retsenzent o‘zini qo‘lyozmani ko‘rib chiqishga yetarli darajada malakali emas deb hisoblasa yoki ko‘rib chiqish jarayonini o‘z vaqtida yakunlashning imkonsiz ekanligini bilsa, bu haqida O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali muharririga xabar berishi va ko‘rib chiqish jarayonidan ozod qilinishi kerak.
3.3. Maxfiylik
Retsenziya uchun qabul qilingan har qanday qo‘lyozma maxfiy hujjat sifatida ko‘rib chiqilishi kerak. Bu ish muharrir tomonidan ruxsat etilgan shaxslar tashqari boshqa shaxslar bilan oshkor qilinmasligi va muhokama qilinmasligi kerak.
3.4. Standartlar va obyektivlik
Retsenzentlar o‘z baholarini obyektiv ravishda berishlari kerak. Muallifga nisbatan shaxsiy tanqid nomunosibdir. Retsenzentlar o‘z fikrlarini aniq va dalillar bilan asoslab ifoda etishlari kerak.
3.5. Manbalarni tan olish
Retsenzentlar mavzuga tegishli bo‘lgan va qo‘lyozma bibliografiyasiga kiritilmagan muhim nashr qilingan ishlarni aniqlashlari kerak. Qo‘lyozmada ilgari chop etilgan va mavzuga mos keladigan har qanday da’vo (kuzatish, xulosa yoki argument) uchun tegishli bibliografik havola bo‘lishi kerak. Retsenzent, shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan qo‘lyozma va ularning ilmiy sohasiga tegishli bo‘lgan boshqa chop etilgan ishlar o‘rtasida sezilarli o‘xshashlik yoki moslikni aniqlashda muharrirni ogohlantirishi kerak.
3.6. Ma’lumotlarni oshkor qilish va manfaatlar to‘qnashuvi
3.6.1. Ko‘rib chiqish uchun taqdim etilgan qo‘lyozmalarda oshkor qilingan nashr qilinmagan ma’lumotlar, muallifning yozma roziligisiz retsenzentning o‘z tadqiqotlarida ishlatilmasligi kerak. Retsenziya jarayonida olingan ma’lumotlar yoki g‘oyalar shaxsiy foyda olish uchun ishlatilmasligi va maxfiy saqlanishi kerak.
3.6.2. Retsenzentlar, mualliflar, kompaniyalar yoki mazkur ish bilan bog‘liq boshqa tashkilotlar bilan raqobat, hamkorlik yoki boshqa munosabatlar tufayli manfaatlar to‘qnashuvi mavjud bo‘lgan qo‘lyozmalarni ko‘rib chiqishda ishtirok etmasliklari kerak.
3.7. Retsenziya sifati uchun javobgarlik
Retsenzentlar o‘z sharhlarini konstruktiv, obyektiv va aniq ifodalashga intilishlari kerak. Retsenzentlar plagiat, ma’lumotlarni soxtalashtirish yoki retsenziya jarayonida aniqlangan boshqa axloqiy qoidabuzarliklar bo‘yicha tahririyatni xabardor qilishlari shart. Ular o‘ta qattiq yoki shaxsiy xususiyatga ega bo‘lgan va haqoratli bo‘lishi mumkin bo‘lgan izohlarni berishdan saqlanishlari kerak.
4.1. Qo‘lyozmalarga qo‘yiladigan talablar
4.1.1. Mualliflar faqat haqiqatga asoslangan, haqiqiy tadqiqot natijalarini taqdim etishlari kerak va ma’lumotlarni soxtalashtirish yoki ularni o‘zgartirishga yo‘l qo‘ymasliklari lozim.
4.1.2. Ilmiy sharhlar va maqolalar aniq va obyektiv bo‘lishi kerak.
4.2. Ma’lumotlarga kirish va ularni saqlash
Mualliflar xom ma’lumotlar, metodologiya va tadqiqotni qayta tiklash uchun zarur bo‘lishi mumkin bo‘lgan boshqa materiallarga kirishni ta’minlashlari shart. Bu qo‘lyozmada ko‘rsatilishi kerak va ma’lumotlar tegishli ma’lumot omborida saqlanishi lozim. Ma’lumot omborlari ochiq bo‘lishi kerak, maqolada berilgan havola orqali ularning tekshirilishi va kelgusidagi tadqiqotlarda qayta ishlatilishi imkoniyati ta’minlanishi lozim.
4.3. Asliyilik va plagiat
4.3.1. Mualliflar asliy ishlari bilan birga boshqa mualliflarning fikrlari va/yoki ishlari qo‘llangan taqdirda, ularni tegishli tartibda keltirib o‘tishlari va aniq bibliografik manbalarni ko‘rsatishlari shart.
4.3.2. Plagiatning barcha shakllari (boshqalarning ishini o‘z ishi sifatida taqdim etish, boshqalarning ishidan katta qismlarini mualliflikni ko‘rsatmasdan ko‘chirish yoki qayta ishlashdan tortib, boshqalarning tadqiqot natijalarini o‘ziga da’vo qilishgacha) noaxloqiy va qabul qilinmaydigan xatti-harakat sifatida baholanadi.
4.4. Bir nechta, ortiqcha va bir vaqtda nashr qilish
4.4.1. Muallif bir vaqtda bir nechta jurnallarda bir xil tadqiqotni (yoki uning qismini) asl nashr sifatida taqdim etmasligi kerak. Bir xil qo‘lyozmalarni bir vaqtda bir nechta jurnallarga taqdim etish axloqqa zid hisoblanadi.
4.4.2. Umuman olganda, muallif ilgari nashr etilgan maqolani boshqa jurnalda ko‘rib chiqish uchun taqdim etmasligi kerak.
4.4.3. Ba’zi maqolalar (masalan, tarjima qilingan) boshqa jurnallarda nashr qilinishi mumkin, agar mualliflar va qiziqish bildirgan jurnallar muharrirlari ikkilamchi nashr qilish bo‘yicha kelishuvga erishgan bo‘lsalar va ushbu shartnomaning barcha ma’lumotlari va talqinlari asl nusxada bo‘lganidek saqlansa. Birlamchi nashr bibliografiyasi ikkilamchi nashrda ham ko‘rsatilishi kerak. Ikkinchi (qayta) nashrlarning qabul qilinadigan shakllari to‘g‘risida batafsil ma’lumotni www.icmje.org saytida topishingiz mumkin.
4.5. Manbalarni tan olish
Muallifning tadqiqotiga boshqa shaxslarning qo‘shgan hissasi har doim ilmiy manbalarga havolalar orqali ko‘rsatilishi kerak, bu nashrga taqdim etilgan ishning bajarilishi va natijalariga ta’sir qilgan. Maxfiy ma’lumotlar, masalan, suhbat, yozishmalar yoki uchinchi shaxslar bilan muhokama qilish natijasida olingan ma’lumotlar manbaning aniq roziligisiz ishlatilishi yoki e’lon qilinishi mumkin emas. Maxfiy manbalardan olingan ma’lumotlar, masalan, qo‘lyozmalarni baholash yoki grant arizalarini topshirish kabi ma’lumotlar, bu manbalar bilan bog‘liq ish mualliflarining yozma ruxsatisiz ishlatilmasligi kerak.
4.6. Nashr muallifligi
Mualliflik tadqiqotning konsepsiyasi, dizayni, bajarilishi yoki talqin qilinishiga muhim hissa qo‘shgan shaxslar bilan cheklanishi kerak. Barcha hammualliflar maqolaning yakuniy variantini ko‘rib chiqishi va nashr qilishdan oldin uni tasdiqlashlari shart. Hammualliflarning barchasi maqola mazmuniga rozi bo‘lishlari va nashr uchun uni topshirishga rozilik berishlari kerak.
4.7. Tadqiqotlar va tadqiqot subyektlari bilan bog‘liq xatarlar
4.7.1. Agar ishda qandaydir noodatiy xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan jarayonlar yoki jihozlardan foydalanish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, muallif buni qo‘lyozmada aniq ko‘rsatishi kerak.
4.7.2. Agar tadqiqotda inson subyektlari ishtirok etgan bo‘lsa, mualliflar qo‘lyozmada barcha tadqiqot bosqichlari tegishli qonunchilik va tadqiqot muassasalari qoidalariga muvofiq amalga oshirilganligini va tegishli tashkilotlar tomonidan tasdiqlanganligini ko‘rsatishlari kerak. Shuningdek, qo‘lyozmada inson subyektlari bilan o‘tkazilgan tajribalarda ularning roziligi olinganligi aniq ko‘rsatilishi kerak. Tadqiqot subyektlarining shaxsiy daxlsizligi huquqlariga doimo rioya qilinishi lozim.
4.8. Oshkor qilish siyosati va manfaatlar to‘qnashuvi
4.8.1. Mualliflar, retsenzentlar va muharrirlar tadqiqot natijalarini talqin qilishga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan barcha moliyaviy va nomoliyaviy manfaatlar to‘qnashuvlarini oshkor qilishlari shart. Nomoliyaviy manfaatlar to‘qnashuvlari shaxsiy, professional yoki akademik munosabatlarni o‘z ichiga olishi mumkin, bu esa tadqiqot natijalarining obyektivligiga yoki ularni qabul qilishiga ta’sir qilishi mumkin.
4.8.2. Ish haqi, konsalting, aktsiyadorlik kapitali, gonorar olish, ekspert xulosalarini taqdim etish, patent arizalari yoki patentni ro‘yxatdan o‘tkazish, grantlar va boshqa moliyaviy yordam kabi manfaatlar to‘qnashuvi ehtimoli bo‘lgan hollarda ularni oshkor qilish zarur.
4.8.3. Mualliflar tadqiqot davomida olingan moliyaviy yordam haqida barcha ma’lumotlarni, jumladan homiylarni ham oshkor qilishlari shart, bu tadqiqot natijalari yoki ularning talqiniga ta’sir ko‘rsatmasligi uchun zarur.
4.9. Nashr qilingan ishlardagi jiddiy xatolar
Agar muallif nashr qilingan ishda jiddiy xatolar yoki noaniqliklarni aniqlasa, u bu haqda muharrirga xabar berishi va nashrni tezda qaytarish yoki xatolarni tuzatish uchun muharrir bilan hamkorlik qilishi kerak. Agar muharrir yoki nashriyot uchinchi tomondan nashr qilingan ishda jiddiy xatolar borligini bilib qolsa, muallif ishni tezda qaytarishi yoki xatolarni tuzatishi shart.
4.10. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish
Mualliflar tadqiqot ishtirokchilarining shaxsiy ma’lumotlarini to‘plash, qayta ishlash va saqlash amaldagi ma’lumotlarni himoya qilish qonunlariga to‘liq rioya qilgan holda amalga oshirilishini ta’minlashlari kerak.
5.1. Nashriyot O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali muharrirlari, retsenzentlari va mualliflarining axloqiy majburiyatlarini bajarishlariga ko‘maklashadigan tamoyil va protseduralarga rioya qilishi kerak.
5.2. Nashriyot O‘zbekiston Ta’lim va Tadqiqotlar Jurnali muharrirlarini nashr etilgan materiallarning axloqiy jihatlari bo‘yicha da’volarni ko‘rib chiqishda qo‘llab-quvvatlashi va boshqa jurnallar va/yoki nashriyotlar bilan o‘zaro aloqalarni rivojlantirishga yordam berishi kerak, agar bu muharrirlarning majburiyatlarini bajarishiga yordam bersa.
5.3. Nashriyot tadqiqotlar o‘tkazishda yaxshi amaliyotni targ‘ib qilishi va axloqiy ko‘rsatmalar, qaytarib olish protseduralari va xatolarni tuzatishni yaxshilash uchun tegishli standartlarni joriy qilishi kerak.
5.4. Zarurat tug‘ilganda nashriyot muharrirlarga tegishli maxsus yuridik yordam (maslahatlar yoki xulosalar) taqdim etishi kerak.
5.5. Nashriyot barcha nashrlar bilan bog‘liq materiallarni, jumladan, xom ma’lumotlar va metadata, kelajakda ularning mavjudligini ta’minlash uchun xavfsiz va uzoq muddatli saqlashni ta’minlashi kerak.